Friday, October 10, 2008

કસુંબીનો રંગ

કસુંબીનો રંગ
-- ઝવેરચંદ મેઘાણી

લાગ્યો કસુંબીનો રંગ, હો રાજ મને લાગ્યો કસુંબીનો રંગ !
જનનીના હૈયામાં પોઢંતા પોઢંતા
પીધો કસુંબીનો રંગ;
ધોળાં ધાવણ કેરી ધારાએ ધારાએ
પામ્યો કસુંબીનો રંગ – રાજ મને...

બહેનીને કંઠે નીતરતાં હાલરડાંમાં
ઘોળ્યો કસુંબીનો રંગ;
ભીષણ રાત્રિ કેરા પહાડોની ત્રાડોએ
ચોળ્યો કસુંબીનો રંગ – રાજ મને...

દુનિયાના વીરોનાં લીલાં બલિદાનોમાં
ભભક્યો કસુંબીનો રંગ;
સાગરને પારે સ્વાધીનતાની કબરોમાં
મહેક્યો કસુંબીનો રંગ – રાજ મને...

ભક્તોના તંબૂરથી ટપકેલો મસ્તીભર
ચાખ્યો કસુંબીનો રંગ;
વ્હાલી દિલદારાન પગની મેંદી પરથી
ચૂમ્યો કસુંબીનો રંગ – રાજ મને...

નવલી દુનિયા કેરાં સ્વપ્નોમાં કવિઓએ
ગાયો કસુંબીનો રંગ;
મુક્તિને ક્યારે નિજ રક્તો રેડણહારે
પાયો કસુંબીનો રંગ – રાજ મને...

પીડિતની આંસુડાધારે-હાહાકારે
રેલ્યો કસુંબીનો રંગ;
શહીદોના ધગધગતા નિઃશ્વાસે નિઃશ્વાસે
સળગ્યો કસુંબીનો રંગ કસુંબીનો રંગ – રાજ મને...


ધરતીના ભૂખ્યાં કંગાલોને ગાલે
છલકાયો કસુંબીનો રંગ;
બિસ્મિલ બેટાઓની માતાને ભાલે
મલકાયો કસુંબીનો રંગ – રાજ મને...

ઘોળી ઘોળી પ્યાલા ભરિયા : રંગીલા હો !
પીજો કસુંબીનો રંગ
દોરંગા દેખીને ડરિયાં ટેકીલા હો !
લેજો કસુંબીનો રંગ – રાજ મને...
-- ઝવેરચંદ મેઘાણી
(મેઘાણી યુગવંદના, પ્રસાર, ભાવનગરમાંથી)




Thursday, October 09, 2008

શિવાજીનું હાલરડું

શિવાજીનું હાલરડું
-- ઝવેરચંદ મેઘાણી
આભમાં ઊગેલ ચાંદલો, ને જીજીબાઇને આવ્યાં બાળ રે (૨)
બાળુડાને માત હીંચોળે
ધણણણ ડુંગરા બોલે.
શિવાજીને નીંદરું ના’વે
માતા જીજીબાઇ ઝુલાવે.

પેટમાં પોઢીને સાંભળેલી બાળે રામ - લખમણની વાત
માતાજીને મુખ જે દિ’થી,ઊડી એની ઊંઘ તે દિ’થી….શિવાજીને…

પોઢજો રે, મારાં બાળ ! પોઢી લેજો પેટ ભરીને આજ –
કાલે કાળાં જુદ્ધ ખેલાશેસૂવાટાણું ક્યાંય ન રહેશે….શિવાજીને…

ધાવજો રે, મારાં પેટ ! ધાવી લેજો ખૂબ ધ્રપીને આજ –
રહેશે નહીં, રણઘેલુડા !ખાવા મૂઠી ધાનની વેળા…..શિવાજીને…

પ્હેરી - ઓઢી લેજો પાતળાં રે ! પીળાં-લાલ-પીરોજી ચીર –
કાયા તારી લોહીમાં ના’શે :ઢાંકણ તે દિ’ ઢાલનું થાશે….શિવાજીને…

ઘૂઘરા, ધાવણી, પોપટ-લાકડી ફેરવી લેજો આજ –
તે દિ’ તારે હાથ રે’વાનીરાતી બંબોળ ભવાની….શિવાજીને…

લાલ કંકુ કેરા ચાંદલા ને ભાલે તાણજો કેસરાઆડ્ય –
તે દિ’ તો સિંદોરિયા થાપાછાતી માથે ઝીલવા, બાપા….શિવાજીને…

આજ માતા ચોડે ચૂમીયું રે બાળા ! ઝીલજો બેવડ ગાલ –
તે દિ’ તારાં મોઢડાં માથેધૂંવાધાર તોપ મંડાશે…….શિવાજીને…

આજ માતાજીની ગોદમાં રે તુંને હૂંફ આવે આઠ પો’ર –
તે દિ’ કાળી મેઘલી રાતેવાયુ ટાઢા મોતના વાશે…..શિવાજીને…
આજ માતા દેતી પાથરી રે કૂણાં ફૂલડાં કેરી સેજ –
તે દિ’ તારી વીરપથારીપાથરશે વીશ-ભુજાળી……શિવાજીને…
આજ માતાજીને ખોળલે રે તારાં માથડાં ઝોલે જાય –
તે દિ’ તારે શિર ઓશીકાંમેલાશે તીર-બંધૂકા….શિવાજીને…

સૂઈ લેજે, મારા કેસરી રે ! તારી હિંદવાણું જોવે વાટ –
જાગી વ્હેલો આવ, બાળુડા !માને હાથ ભેટ બંધાવા….શિવાજીને…

જાગી વ્હેલો આવજે, વીરા !ટીલું માના લોહીનું લેવા !
શિવાજીને નીંદરું ના’વે
માતા જીજીબાઇ ઝુલાવે.
બાળુડાને માત હીંચોળેધણણણ ડુંગરા બોલે.
-- ઝવેરચંદ મેઘાણી
(મેઘાણી યુગવંદના, પ્રસાર, ભાવનગરમાંથી)

રક્ત ટપકતી સો સો ઝોળી

રક્ત ટપકતી સો સો ઝોળી
-- ઝવેરચંદ મેઘાણી

રક્ત ટપકતી સો સો ઝોળી સમરાંગણથી આવે,
કેસરવરણી સમરસેવિકા કોમલ સેજ બિછાવે;
ઘાયલ મરતાં મરતાં રે!
માતની આઝાદી ગાવે.

કો’ની વનિતા, કો’ની માતા, ભગિનીઓ ટોળે વળતી,
શોણિતભીના પતિ-સુત-વીરની રણશૈયા પર લળતી,
મુખથી ખમા ખમા કરતી
માથે કર મીઠો ધરતી.

થોકે થોકે લોક ઊમટતા રણજોધ્ધા જોવાને,
શાહબાશીના શબદ બોલતા પ્રત્યેકની પિછાને;
નિજ ગૌરવ કેરે ગાને
જખ્મી જન જાગે અભિમાને.

સહુ સૈનિકનાં વહાલાં જનનો મળિયો જ્યાં સુખમેળો,
છેવાડો ને એક્લવાયો અબોલ એક સૂતેલો;
અણપૂછયો અણપ્રીછેલો
કોઇનો અજાણ લાડીલો.

એનું શિર ખોળામાં લેવા કોઇ જનેતા ના’વી;
એને સીંચણ તેલ-કચોળાં નવ કોઇ બહેની લાવી;
કોઇના લાડકવાયાની
ન કોઇએ ખબર પૂછાવી.

ભાલે એને બચીઓ ભરતી લટો સુંવાળી સૂતી,
સન્મુખ ઝીલ્યા ઘાવો મહીંથી ટપટપ છાતી ચૂતી;
કોઇનો લાડકવાયાની
આંખડી અમૃત નીતરતી.

કોઇના એ લાડકવાયાનાં લોચન લોલ બિડાયાં,
આખરની સ્મૃતિનાં બે આંસુ કપોલ પર ઠેરાયાં;
આતમ-દીપક ઓલાયા,
ઓષ્ઠનાં ગુલાબ કરમાયાં.

કોઇનાં એ લાડકડા પાસે હળવે પગ સંચરજો,
હળવે એનાં હૈયા ઊપર કર-જોડામણ કરજો;
પાસે ધૂપસળી ધરજો,
કાનમાં પ્રભુપદ ઉચરજો !

વિખરેલી એ લાડકડાની સમારજો લટ ધીરે,
એને ઓષ્ઠ-કપોલે-ભાલે ધરજો ચુંબન ધીરે;
સહુ માતા ને ભગિની રે !
ગોદ લેજો ધીરે ધીરે !

વાંકડિયા એ ઝુલ્ફાંની મગરૂબ હશે કો માતા,
એ ગાલોની સુધા પીનારા હોઠ હશે બે રાતા;
રે ! તમ ચુંબન ચોડાતાં
પામશે લાડકડો શાતા.

એ લાડકડાની પ્રતિમાનાં છાનાં પૂજન કરતી,
એની રક્ષા કાજ અહર્નિશ પ્રભુને પાયે પડતી;
ઉરની એકાંતે રડતી
વિજોગણ હશે દિનો ગણતી.

કંકાવટીએ આંસુ ઘોળી છેલ્લું તિલક કરંતા,
એને કંઠ વીંટાયા હોશે કર બે કંકણવંતા;
વસમાં વળામણાં દેતા
બાથ ભીડી બે પળ લેતાં.

એની કૂચકદમ જોતી અભિમાનભરી મલકાતી,
જોતી એની રૂધિર-છલક્તી ગજગજ પહોળી છાતી;
અધબીડ્યાં બારણિયાંથી
રડી કો હશે આંખ રાતી.

એવી કોઇ પ્રિયાનો પ્રીતમ આજ ચિતા પર પોઢે,
એકલડો ને અણબૂઝેલો અગન-પિછોડી ઓઢે;
કોઇના લાડકવાયાને
ચૂમે પાવકજ્વાલા મોઢે.

એની ભસ્માંકિત ભૂમિ પર ચણજો આરસ-ખાંભી,
એ પથ્થર પર કોતરશો નવ કોઇ કવિતા લાંબી;
લખજો: ‘ખાક પડી આંહી
કોઇના લાડકવાયાની’.

- ઝવેરચંદ મેઘાણી
(મેઘાણી યુગવંદના, પ્રસાર, ભાવનગરમાંથી)
(ઝવેરચંદ મેઘાણીની નોંધઃ 1930, કારાવાસમાં, સાબરમતી જેલમાં અબ્બાસ સાહેબની વિદાયની સાંજરે સ્નેહ-સંમેલનમાં શ્રી દેવદાસ ગાંધીએ જૂની રૉયલ રીડરમાંથી મૅરી લા કોસ્ટે નામનાં કોઇ અજાણ બાઇનું રચેલું કાવ્ય Somebody’s Darling વાંચી સંભળાવેલું. તેણે પેદા કરેલા મંથનનું પરિણામ. અત્યારના આપણા સમયને અનુરૂપ ભાવ આપેલો છે. મારી આંખોના ખીલ ઠોલાવેલાં તે દિવસે જ લગભગ આંધળા આંધળા લખેલું હતું. મારું ઘણું જ લાડકવાયું ગીત, મારા કંઠના મુકરર સૂરોમાંથી જ ઉદ્ ભવેલું અને એ જ સૂરો વડે સતત સીંચાયેલું, તેને જ્યારે હું કાલીંગડા અને મરાઠી સાખીના મૂળ સૂરને બદલે ભૈરવીમાં ગવાયેલું સાંભળું છું ત્યારે મારું પ્રિય સંતાન રિબાતું હોવાની વેદના મને થાય છે.)

Friday, October 13, 2006

એક પ્રશ્નપત્ર

1. હાથ પરોવો હાથોમાં ને આંગળીઓની વચ્ચે રહેલી ખાલી જગ્યા પૂરો.

2. અને આમ તો તમે ય મારી વાટ જુઓ છો,

કેમ, ખરું ને........

"હા" કે "ના"માં જવાબ આપો.

3. (આવ, હવે તો ભાદરવો વરસાદ થઈને આવ, મને પલળાવ ! )

કૌંસમાં લખ્યા પ્રમાણે કરો.

4. નાની પ્યાલી ગટગતટ પીને ટાઢા પેટે હાથ ફેરવી હું તો જાણે બેઠો'તો ત્યાં તમને જોયાં. તમને જોઈ તરસ્યો તરસ્યો તરસ્યો થ્યો છું

:રસ-આસ્વાદ કરાવો.

5. શ્વાસોચ્છવાસો કોના માટે ? કારણ પૂરાં પાડો.

6. છેકાછેકી બને તેટલી ઓછી કરવી.

(સાફસૂથરો કોરોકટ બસ તને મળ્યો છું)

7. "તમને હું ચાહું છું, ચાહીશ, "કોણે,કયારે,કોને,આવી પંક્તિ(નથી)કહી ?

8. હવે ખુલાસો. આ લો મારું નામ લખ્યું કાગળ પર, તેને ચૂમો. નહિતર કેંન્સ્લ વ્હોટ ઈઝ

નોટ એપ્લીકેબલ.

=કવિ ઉદયન ઠક્કર


 

Sunday, May 14, 2006

એક ઘા

એક ઘા
–સુરસિંહજી તખ્તસિંહજી ગોહીલ (કલાપી)
તે પંખીની ઉપર પથરો ફેકતાં ફેકી દીધો,
છૂટયો તે ને અરરર! પડી ફાળ હૈયા મહીં તો!
રે રે! લાગ્યો દિલ પર અને શ્વાસ રૂંધાઇ જાતાં
નીચે આવ્યું તરુ ઉપરથી પાંખ ઢીલી થતાંમાં.

મેં પાળ્યું તે તરફડી મરે હસ્ત મ્હારા જ-થી આ,
પાણી છાંટયું દિલ ધડકતે ત્હોય ઊઠી શક્યું ના;
ક્યાંથી ઊઠે? જ્ખમ દિલનો ક્રૂર હસ્તે કરેલો!
ક્યાંથી ઊઠે! હ્રદય કુમળું છેક તેનું અહોહો!

આહા! કિન્તુ કળ ઊતરી ને આંખ તો ઊધડી એ,
મ્રૂત્યુ થાશે? જીવ ઊગરશે? કોણ જાણી શકે એ?
જીવ્યું, આહા! મધુર ગમતાં ગીત ગાવા ફરીને,
આ વાડીનાં મધુર ફલને ચાખવાને ફરીને.

રે રે! કિન્તુ ફરી કદી હવે પાસ મ્હારી ન આવે,
આવે ત્હોયે ડરી ડરી અને ઇચ્છતું ઊડવાને;
રે રે! શ્રદ્ધા ગત થઇ પછી કોઇ કાળે ન આવે,
લાગ્યા ઘાને વીસરી શકવા કાંઇ સામથ્યૅ ના છે.

Thursday, May 11, 2006

પાન લીલું જોયું


પાન લીલું જોયું
–હરિન્દ્ર દવે

પાન લીલું જોયું ને તમે યાદ આવ્યાં,
જાણે મોસમનો પહેલો વરસાદ ઝીલ્યો રામ,
એક તરણું કોળ્યું ને તમે યાદ આવ્યાં.

ક્યાંક પંખી ટહુક્યું ને તમે યાદ આવ્યાં,
જાણે શ્રાવણના આભમાં ઉઘાડ થયો રામ,
એક તારો ટમકયો ને તમે યાદ આવ્યાં.

જરા ગાગર ઝલકી ને તમે યાદ આવ્યાં,
જાણે કાંઠા તોડે છે કોઈ મ્હેરામણ રામ,
સ્હેજ ચાંદની છ્લકી ને તમે યાદ આવ્યાં.

કોઈ ઠાલું મલક્યું ને તમે યાદ આવ્યાં,
જાણે કાનુડાના મુખમાં ભ્રમાંડ દીઠું રામ,
કોઈ આંખે વળગ્યું ને તમે યાદ આવ્યાં.

કોઈ આંગણ અટક્યુ ને તમે યાદ આવ્યાં,
જાણે પગરવની દુનિયામાં શોરે થયો રામ,
એક પગલુ ઊપડ્યું ને તમે યાદ આવ્યાં.

દેવના દીધેલ

દેવના દીધેલ
–લોકગીત

તમે મારા દેવના દીધેલ છો,
તમે મારા માંગીને લીધેમ છો:
આવ્યા ત્યારે અમર થઇને રો’!

મા’દેવ જાઉં ઉતાવળીને જઇ ચડાવું ફુલ,
મા’દેવજી પરસન થયા ત્યારે આવ્યાં તમે અણમૂલ;
તમે મારૂ નગદ નાણું છો,
તમે મારૂ ફુલ વસાણું છો:
આવ્યા ત્યારે અમર થઇને રો’!

મા’દેવ જાઉં ઉતાવળીને જઇ ચડાવું હાર,
પારવતી પરસન થયા ત્યારે આવ્યાં હૈયાના હાર; -- તમે મારૂ નગદ...

હડમાન જાઉં ઉતાવળીને જઇ ચડાવું તેલ;
હડમાનજી પરસન થયા ત્યારે ઘોડિયાં બાંધ્યા ઘેર; -- તમે મારૂ નગદ...

તમે મારા દેવના દીધેલ છો,
તમે મારા માંગીને લીધેમ છો:
આવ્યા ત્યારે અમર થઇને રો’!

ગુર્જરી

ગુર્જરી

–લોકગીત

(ગુજરાતી-મુસલમાની બોલીમાં લખાયેલી આ કવિતા કોઇક ગુર્જર કવિની રચના છે. જો કે, ઇતિહાસનાં પાનાં આ કવિતામાં વર્ણવેલા પ્રસંગની સાક્ષી પુરે છે. મૂળ લાંબા કાવ્યને મહેન્દ્ર મેઘાણીએ તેમના પુસ્તક “ઘોળી ઘોળી પ્યાલા ભરિયા” (લોકમિલાપ ટ્રસ્ટ, ભાવનગર, મેઘાણી શતાબ્દી વર્ષ ૧૯૯૬ શ્રેણી અંતર્ગત ૧૯૯૭ માં પ્રકાશિત)માં ટૂંકાવીને મૂકી છે. આ પુસ્તકમાં ઝવેરચંદ મેઘાણીનાં લોકગીતો, લોકવાર્તાઓનાં ઘણા બધાં પુસ્તકોમાંથી પસંદ કરેલી કૃતિઓનો સમાવેશ કર્યો છે.)

કે કાબુલસેં બાદશા ચડે ને સારી દિલ્લી કા દિવાન રે
કે બાદશા ઊતરે બાગમેં, મેં ક્યા મસ દેખન જાઉં રે,
કે હાથ મેં લઉં લાલ બેડલું, પનિહારણ હો કે જાઉં રે,
કે બાદશા ઊતરે બાગમેં, મેં ક્યા મસ દેખન જાઉં રે,
કે હાથ મેં લઉં ફૂલછાબડી, મેં માલણ હો કે જાઉં રે,

કે ફૂલગરનો ઘાઘરો, સાળુડે કસબી કોર રે,
કે કડલાં કાંબી અણવટ વિંછવા, ઝાંઝરનો ઝમકાર રે.

કે કાને કલાફૂલ શોભતાં ને વળી ઝીણી ઝબુકે ઝાલ રે,
કે કોટે તે પાટિયાં શોભતાં અને કંઠે એકાવળ હાર રે.

કે લીલી ગજીનું કાપડું ને ગજમોતીનો હાર રે,
કે કાને તે વાળીઓ શોભતી ને ટીલડી તપે લલાટ રે.

કે બાલે બાલે મોતી પરોવ્યાં, જાણે ઊગ્યો સુરજ ભાણ રે,
કે છોટી મટકીમાં દહીં જમાયો, દૂધ લિયો મણ ચાર રે.

કે સાસુ કહે: તુમ સુણો બવરીયા, લશ્કરમે મત જાવ રે
કે દિલ્લી શે’ર કો બાદશાહ તુજે રખેગો મહોલન માંય રે.

કે સાસુના વાર્યાં ના વળ્યાં, વહુ મહી બેચનકો જાય રે,
કે ચલી ગજરીઆં દહીં બેચનકું, બાદશાહ કે દરબાર રે.

કે અઇયર લ્યો કોઇ મહિયર લ્યો, કોઇ લ્યોને મીઠડાં દૂધ રે,
કે હાટે મોહ્યા હાટ-વાણિયા ને ચોરે મોહ્યા ચોપદાર રે.

કે ચલી ગજરીઆં દહીં બેચનકું, બેઠી લાલ બજાર રે,
કે બાદશાહકું તો ખબર હુઈ ને ગુજરી દેખન આય રે.

કે બાદશા કહેવે સુણ ગુજરી, તુમ સુણો અમેરી બાત રે,
કે કાથ કથીરમાં ક્યા પહેરના? ગોરી, પેરો સોના શેર રે.

કે કાથ કથીર મેરે બો’ત ભલો, તેરે સોને મેં લગાદું આગ રે!
કે હિંદવાણી તું હરામજાદી, બાદશાકું દેવે જવાબ રે.

કે બાદશા કહેવે સુણ ગુજરી, તુમ સુણો અમેરી બાત રે,
કે કાળી કામળ મેં ક્યા ઓઢના? ગોરી, પેરો દખણી ચીર રે.

કે કાળી કામળ મેરે બો’ત ભલી, તેરે ચીરકું લગાદું આગ રે!
કે હિંદવાણી તું હરામજાદી, બાદશાકું દેવે જવાબ રે.

કે બાદશા કહેવે સુણ ગુજરી, તુમ સુણો અમેરી બાત રે,
કે મકના હાથી અજબ બન્યા ગોરી, હાથી દેખન આવ રે.

કે તેરે હાથીમેં ક્યા દેખના, મેરે આંગણ ભૂરી ભેંશ રે,
કે ટંકે સવામણ દૂધ કરે, તારા હાથીસે ભલી મેરી ભેંશ રે!
કે હિંદવાણી તું હરામજાદી, બાદશાકું દેવે જવાબ રે.

કે બાદશા કહેવે સુણ ગુજરી, તુમ સુણો અમેરી બાત રે,
કે મેરી મૂછો અજબ બની ગોરી, મૂછો પે મોહી આવ રે.

કે તેરી મૂછોમેં ક્યા દેખના, મેરે બકરેકો એસી પૂંછ રે!
કે હિંદવાણી તું હરામજાદી, બાદશાકું દેવે જવાબ રે.

કે બાદશા કહેવે સુણ ગુજરી, તુમ સુણો અમેરી બાત રે,
કે કિયું તમારુ સાસરીયું ને કિયા પુરુષ ઘેર નાર રે?
કે ગઢ ગોકુળ મારું સાસરુંને ચંદા પુરુષ ઘર નાર રે!

કે કોણ દેશની તું ગોવાલણી ને શું છે તમારું નામ રે?
કે ગઢ માંડવની ગોવાલણી ને મેના ગુજરી નામ રે!
કે બાદશા કહેવે સુણ ગુજરી, તુમ સુણો અમેરી બાત રે,
કે છોટી મટકીકા મૂલ કરો ગોરી, ઉસકા ક્યા હોય મૂલ રે?

કે છોટી મટકીકા મૂલ કરું તો, તેરી શુધબુધ જાવે ભૂલ રે!
કે હિંદવાણી તું હરામજાદી, બાદશાકું દેવે જવાબ રે.

કે બાદશા કહેવે સુણ ગુજરી, તુમ સુણો અમેરી બાત રે,
કે દૂસરી મટકીકા મૂલ કરો ગોરી, ઉસકા ક્યા હોય મૂલ રે?

કે દૂસરી મટકીકા મૂલ કરું તો, તેરી સોલસેં રાણી ડુલ રે!
કે હિંદવાણી તું હરામજાદી, બાદશાકું દેવે જવાબ રે.

કે બાદશા કહેવે સુણ ગુજરી, તુમ સુણો અમેરી બાત રે,
કે તીસરી મટકીકા મૂલ કરો ગોરી, ઉસકા ક્યા હોય મૂલ રે?

કે તીસરી મટકીકા મૂલ કરું તો, તારી સારી દિલ્લી ડુલ રે!
કે હિંદવાણી તું હરામજાદી, બાદશાકું દેવે જવાબ રે.

કે બાદશા કહેવે સુણ ગુજરી, તુમ સુણો અમેરી બાત રે,
કે તેરા રૂપ તે કિને દિયા? જાણે સોનું ઘડે સોનાર રે.

કે અલ્લામિંયાને મુજે રૂપ દિયા ને કરમ દિયા કિરતાર રે!
કે હિંદવાણી તું હરામજાદી, બાદશાકું દેવે જવાબ રે.

કે ગલબલ ગલબલ ક્યા બોલતી ગોરી, બોલો સમજ કી બાત રે,
કે અકડ છકડ ગોરી કેયા બોલતી, કંઇ છકડ લગાઉં દો-ચાર રે!

કે હાથે ડાલી હથકડિયાં ને હાથી પર બેઠાય રે,
કે હાથી કે હોદે પર બેઠી, કોઇ ન લેવે નામ રે.

કે મુને ન જાણીશ એકલી, મારાં ગુજર ચડે નવ લાખ રે!
કે હિંદવાણી તું હરામજાદી, બાદશાકું દેવે જવાબ રે.

કે ગુજરી કહેવે સુણ બાદશા’, તુમ સુણો અમેરી બાત રે,
કે મારું તમાચા ને ઉડ જાય પઘડી, મુખડા હો જાય લાલ રે!

કે ટકે ટકે તેરા ટટ્ટુ બેચાઉં ને દમડીકા દસ ઊંટ રે,
કે ટકે ટકે તેરી ઢાલ બેચાઉં ને દો કોડી તલવાર રે!

કે બાદશા’કું તો ગુસ્સા લગા ને ડાલી બેડીમાં’ય રે,
કે બ્રામણ વીરા વીનવું! તને આલું હૈયાનો હાર રે.

કે કાગળ જઇને આલજે મારા હીરીઆ દેરને હાથ રે,
કે હીરીએ કાગળ વાંચિયો ને ભાઇ ગુજરી પડી બેડીમાં’ય રે.

કે ચંદીએ કાગળ વાંચિયો ને ભાઇ ગુજરી પડી બેડીમાં’ય રે.
કે છોને પડી ભાઇ પડવા દો, એવી લાવીશું બે-ચાર રે.

કે તાણી બાંધો ભાઇ ઢાલ-તલવાર ને તાણી બાંધો હથિયાર રે,
કે શૂરા હોય સો સાથ ચલે ને નહીં કાયરકા કામ રે!

કે કેસરિયા ભાઇ વાઘા પહેરો, હો જાઓ લાલ ગુલાલ રે!
કે ત્યાથી હીરીઓ દોડીઓને ગયો ઘોડારનીમાં’ય રે.

કે હીરીઓ-ચંદીઓ ઘોડે ચડ્યા ને ગુજર ચડ્યા નવ લાખ રે!
કે હીરીએ ઘોડો ખેડિયો ને ધોબી માર્યા પચાસ રે.

કે લેજે ભવાની ભોગ, આ તો ગજર કેરો રોગ રે!
કે ચંદીએ ઘોડો ખેડિયો ને જાય દિલ્લી મેદાન રે.

કે હીરીઓ પેઠો શહેરમાં, ને કંદોઇ નાઠા જાય રે,
કે તોપોકી ધુમરોળ હુઇ ને હુવા અંધારા ઘોર રે!

કે બાદશાકું તો ખબર નહીં ને રૈયત નાઠી જાય રે,
કે સૂતો બાદશા જાગજે, તારે નગર પડ્યો ભેંકાર રે!

કે સૂતો બાદશા જાગિયો, ભાઇ ક્યા હોતા ધમરોળ રે?
કે સૂતો બાદશા જાગિયો, ને મુગલ ચડ્યા બાણું લાખ રે!

કે તાંબા નોબત ગડગડે ને એના ઢમકે વાગે ઢોલ રે,
કે ફાગણ સુદ ચૌદશના દા’ડે મામલો મચિયો જોર રે!

કે ગુજરી રહીને બોલિયાં ને બોલ્યાં એક જ વેણ રે,
કે હીરીઓ પહેરે કાંચળી ને હથિયાર મુજને આલ રે!

કે બાદશા સાથે એસી લડું, મેરા જુગમેં હો જાય નામ રે,
કે તરવારોની તાળી પડે ને બરછી ચાવે પાન રે!

અગાડી પિછાડી ડેરા તાણો ને બીચમાં રખો મેદાન રે,
કે વચમાં રાખો ગુજરી: ભાઇ જીતે તે લેઇ જાય રે!
કે હીરીઓ ને ચંદીઓ બોલિયા: રાજા, સાંભળો અમારી વાત રે,
કે પહેલો ઘાવ તમે કરો કે અમે તમારી રૈયત રે.

કે પહેલો ઘાવ બાદશે કીધો ગુજર લશ્કર માં’ય રે,
કે હીરીઓને ચંદીઓ ગુસ્સે થયા, જેમ બકરામાં પડ્યા વાઘ રે!

કે તરવારોની તાળી પડે ને લોહીના વરસ્યા મેઘ રે,
કે તમારી ગુજરી તમને મુબારક, ગુજરી હમારી બેન રે!

Sunday, December 18, 2005

ગ્રામમાતા

ગ્રામમાતા
–સુરસિંહજી તખ્તસિંહજી ગોહીલ (કલાપી)

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
ઊગે છે સુરખી ભરી રવિ મૃદુ હેમંતનો પૂર્વમાં,
ભૂરું છે નભ સ્વચ્છ સ્વચ્છ, દીસતી એકે નથી વાદળી;
ઠંડો હિમભર્યો વહે અનિલ શો, ઉત્સાહને પ્રેરતો,
જે ઉત્સાહ ભરી દીસે શુક ઊડી ગાતાં, મીઠાં ગીતડાં !

(માલિની)
મધુર સમય તેવે ખેતરે શેલડીના, રમત કૃષિવલોનાં બાલ નાનાં કરે છે;
કમલવત્ ગણીને બાલના ગાલ રાતા, રવિ નિજ કર તેની ઉપરે ફેરવે છે !

(અનુષ્ટુપ)
વૃદ્ધ માતા અને તાત તાપે છે સગડી કરી,
અહો ! કેવું સુખી જોડું કર્તાએ નિરમ્યું દીસે !

(વસંતતિલકા)
ત્યાં ધૂળ દૂર નજરે ઊડતી પડે છે,
ને અશ્વ ઉપર ચડી નર કોઈ આવે
ટોળે વળી મુખ વિકાસી ઊભા રહીને,
તે અશ્વને કુતૂહલે સહુ બાલ જોતાં !

(મંદાક્રાન્તા)
ધીમે ઊઠી, શિથિલ કરને, નેત્રની પાસ રાખી, વૃદ્ધા માતા, નયન નબળાં, ફેરવીને જુએ છે;
ને તેનો એ, પ્રિય પતિ હજુ, શાંત બેસી રહીને, જોતાં ગાતો, સગડી પરનો, દેવતા ફેરવે છે.

(અનુષ્ટુપ)
ત્યાં તો આવી પહોંચ્યો એ, અશ્વ સાથે યુવાન ત્યાં;
કૃષિક, એ ઊઠી ત્યારે 'આવો, બાપુ !' કહી ઊભો.

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
'લાગી છે મુજને તૃષા, જલ જરી દે તું મને'
બોલીનેઅશ્વેથી ઊતરી યુવાન ઊભીને ચારે દિશાએ જુએ;
'મીઠો છે રસ ભાએ! શેલડી તણો' એવું દયાથી કહી,
માતા ચાલી યુવાનને લઈ ગઈ જ્યાં છે ઊભી શેલડી !

(વસંતતિલકા)
પ્યાલું ઉપાડી ઊભી શેલડી પાસ માતા,
છૂરી વતી જરીક કાતળી એક કાપી;
ત્યાં સેર છૂટી રસની ભરી પાત્ર દેવા,
ને કૈં વિચાર કરતો નર તે ગયો પી.

(અનુષ્ટુપ)
'બીજું પ્યાલું ભરી દેને, હજુ છે મુજને તૃષા,'
કહીને પાત્ર યુવાને માતાના કરમાં ધર્યું.

(મંદાક્રાન્તા)
કાપી કાપી ફરી ફરી અરે ! કાતળી શેલડીની,
એકે બિંદુ પણ રસતણું કેમ હાવાં પડે ના ?
'શુ કોપ્યો છે પ્રભુ મુજ પરે !' આંખમાં આંસુ લાવી,
બોલી માતા વળી ફરી છૂરી ભોંકતી શેલડીમાં

(અનુષ્ટુપ)
'રસહીન ધરા થૈ છે, દયાહીન થયો નૃપ;
નહિ તો ના બને આવું;' બોલી માતા ફરી રડી.

(વસંતતિલકા)
એવું યુવાન સુણતાં ચમકી ગયો ને
માતાતણે પગ પડી ઊઠીને કહે છે :
'એ હું જ છું નૃપ, મને કર માફ ! બાઈ !
એ હું જ છું નૃપ, મને કર માફ ! ઈશ !'

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
'પીતો'તો રસ હું પ્રભુ ! અરે ત્યારે જ ધાર્યું હતું,
આ લોકો સહુ દ્રવ્યવાન નકી છે, એવી ધરા છે અહીં;
છે તોયે મુજ ભાગ કૈં નહીં સમો, તે હું વધારું હવે,
શા માટે બહુ દ્રવ્ય આ ધનિકની, પાસેથી લેવું નહીં ?

(ઉપજાતિ)
રસ હવે દે ભરી પાત્ર બાઈ ! પ્રભુક્રુપાએ નકી એ ભરાશે;
સુખી રહે બાઈ! સુખી રહો સૌ, તમારી તો આશિષ માત્ર માગું !'

(વસંતતિલકા)
પ્યાલુ ઉપાડી ઊભી શેલડી પાસ માતા,
છૂરી વતી જરી જ કાતળી એક કાપી;
ત્યાં સેર છૂટી રસની ભરી પાત્ર દેવા,
બ્હોળો વહે રસ અહો ! છલકાવી પ્યાલું !

અલ્લા બેલી

અલ્લા બેલી
–શૂન્ય પાલનપુરી

સાત સમંદર તરવા ચાલી, જ્યારે કોઇ નાવ અકેલી
ઝંઝા બોલી ‘ખમ્મા ખમ્મા’!, હિંમત બોલી ‘અલ્લા બેલી’!

નાવ ઊતારુ હો કે માલમ, સૌને માથે ભમતું જોખમ
કાંઠા પણ દ્રોહી થઇ બેઠા, મઝધારે પણ માઝા મેલી


એવાં છે પણ પ્રેમી અધુરા, વાતોમાં જે સુરાપુરા
શિર દેવામાં આનાકાની, દિલ દેવાની તાલાવેલી

કોનો સાથ જીવનમાં સારો ‘શૂન્ય’ તમે પોતે જ વિચારો
મહેનત પાછળ બે બે બાહુ, કિસ્મત પાછળ માત્ર હથેલી


આપ ખુદીનું શાસન ડોલ્યું, પાખંડીનું આસન ડોલ્યું
“હાશ” કહી ઈશ્વર હરખાયો, ‘શૂન્યે’ જ્યાં લીલા સંકેલી.

માતબર નથી

માતબર નથી
–શૂન્ય પાલનપુરી


મૃત્યુ તરફના તકાદાનો કોઇ ડર નથી
અફસોસ માત્ર એ કે જીવન માતબર નથી
એવો ય માર્ગ છે કે જ્યાં પગરવ નથી થયો
ધરણી ધ્રુજાવનારને શાયદ ખબર નથી

ત્રાસી ગયો છું એટલો એક જ અનુભવે
બીજો ખુદા નિભાવી શકું એ જીગર નથી
શ્રધ્ધા ઉઠે એ પહેલાં વિચારી લે ઓ સમય
વિફરેલ જીંદગીને ખુદાનો ય ડર નથી.

વિશ્વાસ રાખ એ જ દફનાવશે તને
કોણે કહ્યું દોસ્તને તારી કદર નથી.
સરદાર ‘શૂન્ય’ ક્યાંક પલાયન થઇ ગયો

થંભી ગયા છે શ્વાસ એ અંતિમ સફર નથી

અંધેર નગરી

અંધેર નગરી
–દલપતરામ


પૂરી એક અંધેરી ને ગંડુ રાજા,
ટકે શેર ભાજી ને ટકે શેર ખાજાં;
બધી ચીજ વેચાય ત્યાં ભાવ એકે,
કદી સારી બૂરી ન વેચે વિવેકે.

ત્યાં જઈ ચઢ્યા બે ગુરુ એક ચેલો,
ગયો ગામમાં માગવા શિષ્ય પેલો;
લીધી સુખડી હાટથી આપી આટો,
ગુરુ પાસ જઈને કહે, "ખૂબ ખાટ્યો."

ગુરુજી કહે, "રાત રહેવું ન આંહી,
સહુ એક ભાવે ખપે ચીજ જ્યાંહી;
હશે ચોરને શાહનો ન્યાય એકે,
નહી હોય શિક્ષા ગુનાની વિવેકે...

ન એ વસ્તીમાં એક વાસો વસીજે,
ચલો સદ્ય ચેલા જવું ગામ બીજે."
કહે શિષ્ય, "ખાવા પીવા ખૂબ આંહી,
તજી તેહ હું તો ન આવીશ ક્યાંહી."

ગુરુએ બહુ બોધ દીધો જ ખાસો,
"નહીં યોગ્ય આંહી રહ્યે રાતવાસો."
ન માની કશી વાત તે શિષ્ય જયારે,
ગુરુજી તજીને ગયા ગામ ત્યારે.

રહ્યા શિષ્યજી તો ત્યહાં દિન ઝાઝા,
બહુ ખાઈપીને થયા ખૂબ તાજા;
પછીથી થયા તેહના હાલ કેવા,
કહું છું હવે હું સુણો સદ્ય તેવા.

તસ્કર ખાતર પાડવા, ગયા વણિકને દ્ધાર;
તહાં ભીત તૂટી પડી, ચોર દબાયા ચાર.
માત પ્રભાતે ચોરની, ગઈ નૃપને ફરિયાદ;
શૂળી ઠરાવી શેઠને, ડોશીની સૂણી દાદ.

"એવુ ઘર કેવું ચણ્યું, ખૂન થયાં તે ઠાર;
રાતે ખાતર ખોદતાં, ચોર દબાયા ચાર."
વણિક કહે, "કડિયા તણો એમાં વાંક અપાર;
ખરેખરી એમાં નથી, મારો ખોડ લગાર."

કડિયાને શૂળી ઠરી, વણિક બચ્યો તે વાર;
ચૂકે ગારો કરનારની, કડિયે કરી ઉચ્ચાર.
ગારો કરનાર કહે, "પાણી થયું વિશેષ;
એ તો ચૂક પખાલીની, મારી ચૂક ન લેશ"

પુરપતી કહે પખલીને, "જો તું શૂળીએ જાય,
આજ પછી આ ગામમાં, એવા ગુના ન થાય."
"મુલ્લાં નીસર્યા મારગે, મેં જોયુ તે દિશ;
પાણી અધિક તેથી પડ્યું, રાજા છાંડો રીસ."

મુલ્લાંજીને મારવા, કરી એવો નિરધાર;
શૂળી પાસે લઈ ગયા, મુલ્લાંને તે વાર.
ફળ જાડું શૂળી તણું, મુલ્લાં પાતળે અંગ;
એવી હકીકત ચાકરે, જઈ કહી ભૂપ પ્રસંગ.

ભૂપ કહે, "શું હરઘડી આવી પૂછો કોઈ;
શોધી ચઢાવો શૂળીએ, જાડા નરને જોઈ."
જોતાં જોતાં એ જડ્યો, જોગી જાડે અંગ;
બહુ દિન ખાઈને બન્યો, રાતે માતે રંગ

શિષ્ય મુદત માગી ગયો ગુરુ પાસે પસ્તાય;
ગુરુએ આવી ઉગારિયો, અદભૂત કરી ઉપાય.
જોગી શૂળી પાસ જઈ કહે, "ભૂપ સુણ કાન,
આ અવસર શૂળીએ ચઢે, વેગે મળે વિમાન."

ચેલો બોલ્યો, "હું ચઢું" ને ગુરુ કહે, "હું આપ;"
અધિપતિ કહે, "ચઢીએ અમો, પૂરણ મળે પ્રતાપ."
ગુરુ ચેલાને ગામથી, પહોંચાડ્યા ગાઉ પાંચ;
રાજા શૂળી પર રહ્યો, અંગે વેઠી આંચ.

જૂનું ઘર ખાલી કરતાં

જૂનું ઘર ખાલી કરતાં
–બાલમુકુંદ દવે

ફંફોસ્યું સૌ ફરીફરી અને હાથ લાગ્યુંય ખાસ્સું :
જૂનું ઝાડૂ, ટૂથબ્રશ, વળી લક્સ સાબુની ગોટી,
બોખી શીશી, ટિનનું ડબલું, બાલદી કૂખકાણી,
તૂટ્યાં ચશ્માં, ક્લિપ, બટન ને ટાંકણી સોય-દોરો !
લીધું દ્ધ્રારે નિત લટકતું નામનું પાટિયું,
જે મૂકી ઊંધુ, સુપરત કરી, લારી કીધી વિદાય.

ઊભા છેલ્લી નજર ભરીને જોઈ લેવા જ ભૂમિ,
જ્યાં વિતાવ્યો પ્રથમ દસકો મુગ્ધ દામ્પત્ય કેરો;
જ્યાં દેવોના પરમ વર શો પુત્ર પામ્યાં પનોતો
ને જ્યાંથી રે કઠણ હ્રદયે અગ્નિને અંક સોંપ્યો !
કોલેથી જે નીકળી સહસા ઊઠતો બોલી જાણે:
'બા-બાપુ ! ના કશુંય ભૂલિયાં, એક ભૂલ્યાં મને કે ?'
ખૂંચી તીણી સજલ દગમાં કાચ કેરી કણિકા !

ઉપાડેલાં ડગ ઉપર શા લોહ કેરા મણિકા !

Wednesday, November 23, 2005

અન્યોક્તિ

અન્યોક્તિ

–દલપતરામ

ઊંટ કહે: આ સમામાં, વાંકાં અંગવાળાં ભૂંડા;
ભૂતળમાં પક્ષીઓ ને પશુઓ અપાર છે;
બગલાની ડોક વાંકી, પોપટની ચાંચ વાંકી;
કૂતરાની પૂછ્ડીનો, વાંકો વિસ્તાર છે.
વારણની સૂંઢ વાંકી, વાઘના છે નખ વાંકા;
ભેંસને તો શિર વાંકાં, શિંગડાનો ભાર છે.


સાંભળી શિયાળ બોલ્યું, દાખે દલપતરામ;
"અન્યનું તો એક વાંકું, આપનાં અઢાર છે "

Sunday, October 16, 2005

ચારણ-કન્યા

સાવજ ગરજે

વનરાવનનો રાજા ગરજે
ગીરકાંઠાનો કેસરી ગરજે
ઐરાવતકુળનો અરિ ગરજે
કડ્યપાતળિયો જોદ્ધો ગરજે
મોં ફાડી માતેલો ગરજે
જાણે કો જોગંદર ગરજે
નાનો એવો સમદર ગરજે !

ક્યાં ક્યાં ગરજે ?

બાવળના જાળામાં ગરજે
ડુંગરના ગાળામાં ગરજે
કણબીના ખેતરમાં ગરજે
ગામ તણા પાદરમાં ગરજે
નદીઓની ભેખડમાં ગરજે
ગિરિઓની ગોહરમાં ગરજે
ઉગમણો, આથમણો ગરજે
ઓરો ને આઘેરો ગરજે


થર થર કાંપે !

વાડામાં વાછડલાં કાંપે
કૂબામાં બાળકડાં કાંપે
મધરાતે પંખીડા કાંપે
ઝાડ તણાં પાંદડલાં કાંપે
પહાડોના પથ્થર પણ કાંપે
સરિતાઓનાં જળ પણ કાંપે
સૂતાં ને જાગંતાં કાંપે
જડ ને ચેતન સૌએ કાંપે

આંખ ઝબૂકે !

કેવી એની આંખ ઝબૂકે !
વાદળમાંથી વીજ ઝબૂકે
જોટે ઊગી બીજ ઝબૂકે
જાણે બે અંગાર ઝબૂકે
હીરાના શણગાર ઝબૂકે
જોગંદરની ઝાળ ઝબૂકે
વીર તણી ઝંઝાળ ઝબૂકે
ટમટમતી બે જ્યોત ઝબૂકે
સામે ઊભું મોત ઝબૂકે

જડબાં ફાડે !

ડુંગર જાણે ડાચાં ફાડે !
જોગી જાણે ગુફા ઉઘાડે !
જમરાજાનું દ્ધાર ઉઘાડે !
પ્રુથ્વીનું પાતાળ ઉઘાડે !
બરછી સરખા દાંત બતાવે
લસ ! લસ ! કરતા જીભ ઝુલાવે.

બ્હાદુર ઊઠે !

બડકંદાર બિરાદર ઊઠે
ફરસી લેતો ચારણ ઊઠે
ખડગ ખેંચતો આહીર ઊઠે
બરછી ભલે કાઠી ઊઠે
ઘર-ઘરમાંથી માતી ઊઠે
ગોબો હાથ રબારી ઊઠે
સોટો લઈ ઘરનારી ઊઠે
ગાય તણા રખવાળો ઊઠે
દૂધમલા ગોવાળો ઊઠે
મૂછે વળ દેનારા ઊઠે
ખોંખારો ખાનારા ઊઠે
માનું દૂધ પીનારા ઊઠે !
જાણે આભ મિનારા ઊઠે !

ઊભો રે'જે !

ત્રાડ પડી કે ઊભો રે'જે !
ગીરના કુત્તા ઊભો રે'જે !
કાયર દુત્તા ઊભો રે'જે !
પેટભરા ! તું ઊભો રે'જે !
ભૂખમરા ! તું ઊભો રે'જે !
ચોર-લૂંટારા ઊભો રે'જે !
ગા-ગોઝારા ઊભો રે'જે !

ચારણ-કન્યા

ચૌદ વરસની ચારણ-કન્યા
ચૂંદડિયાળી ચારણ-કન્યા
શ્વેતસુંવાળી ચારણ-કન્યા
બાળી ભોળી ચારણ-કન્યા
લાલ હિંગોળી ચારણ-કન્યા
ઝાડ ચડંતી ચારણ-કન્યા
પહાડ ઘૂમંતી ચારણ-કન્યા
જોબનવંતી ચારણ-કન્યા
આગ-ઝરંતી ચારણ-કન્યા
નેસ-નિવાસી ચારણ-કન્યા
જગદમ્બા-શી ચારણ-કન્યા
ડાંગ ઉઠાવે ચારણ-કન્યા
ત્રાડ ગજાવે ચારણ-કન્યા
હાથ હિલોળી ચારણ-કન્યા
પાછળ દોડી ચારણ-કન્યા

ભયથી ભાગ્યો !

સિંહણ, તારો ભડવીર ભાગ્યો
રણ મેલીને કાયર ભાગ્યો
ડુંગરનો રમનારો ભાગ્યો
હાથીનો હણનારો ભાગ્યો
જોગીનાથ જટાળો ભાગ્યો
મોટો વીર મૂછાળો ભાગ્યો
નર થઈ તું નારીથી ભાગ્યો
નાનકડી છોડીથી ભાગ્યો !

-ઝવેરચંદ મેઘાણી (Zaverchand Meghani)

Monday, July 26, 2004

Laugh is good for health

1 . I'm a nobody, nobody is perfect, and therefore I'm perfect.

2. I've got to sit down and work out where I stand.


3. If I save time, when do I get it back?


4. Where there's a will , I want to be in it.


5. I am free of all prejudices. I hate everyone equally.


6. Take my advice, I don't use it anyway.


7. The statement below is true.
The statement above is false.

8. As I said before, I never repeat myself.

9. Sometimes I need what only you can provide: your absence.


10. In a communist rule all are equal; some are more equal.

11. A conscience does not prevent sin. It only prevents you from enjoying it.

12. If at first you don't succeed , skydiving is not for you.

13. War doesn't determine who's right. War determines who is left.

14. Best way to prevent a hangover is to stay drunk.

15. Doesn't expecting the unexpected make the unexpected become the expected?

16. If your father is a poor man , it is your fate but , if your father-in-law is a poor man , it's your stupidity.


17. I was born intelligent .... education ruined me.


18. A bus station is where a bus stops. A train station is where train stops. On my desk, I have a work station... What more can I say !


19. If it's true that we are here to help others, then what exactly are the others here for ?


20. Since light travels faster than sound , people appear bright until you hear them speak.


21. How come "abbreviated" is such a long word ?


22. Don't frown. You never know who is falling in love with your smile.


23. The Best of Proverbs :
Should women have children after 35 ?
No, 35 children are enough


24. Living on Earth may be expensive...but it includes an annual free
trip around the Sun....!


25. Your future depends on your dreams. So go to sleep !


26. ALCOHOL KILLS SLOWLY .
So what ? who's in a hurry ?


27. A drunk was hauled into court.
"Mister", the judge began, "you've been brought here for drinking...."
"Great," the drunk exclaimed . When do we get started ?

Thursday, June 10, 2004

Mathematics

The Queen Servant of Sciences.